Issue VIII / November 2013

Artykuł redakcyjny: EnercitEE – Europejskie sieci, doświadczenia i rekomendacje pomagające uzyskać efektywność energetyczną miastom i obywatelom

Nowo przyjęta dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej (2012/27/WE) podkreśla znaczenie efektywności energetycznej w osiąganiu celów UE na rok 2020. My, partnerzy EnercitEE, planujemy podjęcie działań przygotowujących regiony i miasta do przestrzegania wymogów w zakresie efektywności energetycznej, jak również promujących wiedzę na temat różnych metod regionalnych i lokalnych stosowanych w Europie oraz wspierających wymianę doświadczeń, co w dalszej perspektywie umożliwi stworzenie wspólnego europejskiego rynku energetycznego.
W grudniu 2013 r. po czterech latach nastąpi pomyślne zakończenie tego ukierunkowanego na rezultaty projektu. 5 regionów europejskich – Saksonia, Południowo-wschodnia Szwecja, Górna Sabaudia, Emilia Romania i Dolny Śląsk w znacznej mierze przyczyniły się do zwiększenia swojej efektywności energetycznej.


Kluczowym elementem programu była wymiana doświadczeń. Międzyregionalne sympozja, szkolenia, wizyty studyjne, seminarium doradcze w kwestiach związanych z polityką i wymiana doświadczeń wśród decydentów stanowiły okazję do dyskusji i uzyskania wiedzy na temat podejść politycznych i instrumentów strategicznych, a także przykładów dobrych praktyk i studiów przypadku. Jedenaście podprojektów EnercitEE odegrało ważną rolę w procesie wzrostu efektywności energetycznej na poziomie lokalnym, zarówno za pomocą rozwiązań strategicznych, jak i realizacji badań pilotażowych na małą skalę. Dzielenie się wiedzą pomogło partnerom EnercitEE w tak wielu kwestiach, że każdy z uczestników projektu z wdzięcznością wspomina 4 lata poświęcone na jego realizację:

Arkadiusz Suliga (Dolny Śląsk): „Ogólnie rzecz biorąc, projekt EnercitEE okazał się bardzo udany jeśli chodzi o mobilizację obywateli i gmin do podwyższania efektywności energetycznej w ich regionie. Stanowi on potwierdzenie, że ciekawe działania przynoszące wiele korzyści nie muszą być kosztowne. Jesteśmy przekonani, że uzyskane doświadczenie i silna motywacja pozwolą nam na realizację innych podobnych projektów w przyszłości”.



Gian Carlo Muzzarelli (Emilia-Romania): „14 listopada 2007 r. Zgromadzenie Ustawodawcze regionu Emilia-Romania zatwierdziło Plan Energetyczny. Plan ten stanowi instrument strategiczny umożliwiający kierowanie współpracą sektora energetycznego, gospodarczego i środowiskowego. Efektywność energetyczna i oszczędzanie energii to dla nas priorytetowy wybór, również w zakresie inwestycji, a głównymi stronami zainteresowanymi w tej kwestii są obywatele i władze lokalne. Dzięki temu założeniu region Emilia-Romania uzyskał doskonałą synergię pomiędzy Regionalnym Planem Energetycznym a projektem EnercitEE, który stanowi niezrównane narzędzie wymiany doświadczeń i przykładów najlepszych praktyk, umożliwiając nam ulepszanie naszych strategii i pobudzanie do zmian i kreatywności”.



Gunnar Nordmark (Smalandia): „Rada Regionalna Południowej Smalandii i działający w jej ramach Komitet Klimatyczny mają na celu uczynienie tej prowincji najbardziej ekologicznym regionem w Europie nie po to, aby uzyskać tytuł, ale przyczyniać się do zrównoważonej przyszłości nie tylko naszego zakątka, ale całej planety. Jeden mały region europejski nie może osiągnąć wszystkiego, ale jeśli będziemy działać razem, mamy szansę wiele zmienić. Dlatego właśnie wzięliśmy udział w projekcie EnercitEE za pośrednictwem Energikontor Sydost. W regionie Kronoberg władze lokalne i gminne uzgodniły, że priorytetami ich działania będą, między innymi, efektywność energetyczna i zrównoważony transport. Celem jest umożliwienie władzom lokalnym i obywatelom podejmowania właściwych decyzji w kwestiach związanych z klimatem w przyszłości. W ramach tych działań uczestnicy EnercitEE przekazali nam swoją wiedzę, przedstawili cenne przykłady najlepszych praktyk i inspirujące rozwiązania w zakresie polityki. Projekt EnercitEE umożliwił również nawiązanie kontaktów, które będą przydatne w przyszłości i ułatwią tworzenie zrównoważonej Europy i wdrażanie skutecznych rozwiązań mających na celu ochronę klimatu”.


Pascal Bel (Haute-Savoie): „Energia jest jednym z głównym elementów kształtujących rozwój społeczeństwa. Na zmniejszenie zużycia węgla nie pozostało zbyt wiele czasu. Projekt EnercitEE zapewnił możliwość zebrania i wymiany doświadczeń i wiedzy praktycznej różnych regionów europejskich z zakresu efektywności energetycznej. Ten miniprogram, łączący funkcje strategiczne pięciu regionów europejskich w celu stworzenia bardziej innowacyjnego podejścia do tej kwestii, umożliwił wspólne przeprowadzenie zaawansowanych eksperymentów. Jestem przekonany, że partnerzy projektu odpowiednio wykorzystają zdobyte doświadczenie w swoich regionach, aby osiągnąć cele UE w zakresie zmniejszenia zużycia. Korzyści płynące z zastosowania tego podejścia posłużą nam wszystkim”.



Werner Sommer (Saksonia): „Projekt EnercitEE przyniósł nam wiele korzyści. Dowiedzieliśmy się wiele na temat sytuacji i podejść stosowanych w innych regionach Europy i mieliśmy możliwość uczestniczenia w efektywnej wymianie doświadczeń. Z jednej strony mogliśmy podzielić się z pozostałymi regionami skutecznymi rozwiązaniami z zakresu efektywności energetycznej funkcjonującymi w Saksonii, a z drugiej skorzystaliśmy z doświadczeń naszych partnerów z Europy i mieliśmy okazję do zastosowania ich sugestii w naszej pracy”.

Konferencja podsumowująca EnercitEE w Brukseli – Dyrektywy UE w sprawie efektywności energetycznej – narzędzia i zalecenia dla regionów i miast

25 września 2013 r. w Biurze Łącznikowym Saksonii w Brukseli odbyła się konferencja podsumowująca EnercitEE. Partnerzy projektu EnercitEE przyjęli około 100 gości z Dyrekcji Generalnej ds. Energii, Parlamentu Europejskiego i wielu regionalnych biur łącznikowych i federacji. Spotkanie miało na celu omówienie zdobytych doświadczeń, zaprezentowanie dobrych praktyk i podjęcie dyskusji na temat uzyskanych rezultatów.

Monika Hoegen, niezależna dziennikarka działająca w Brukseli i Kolonii, zaprosiła wszystkich zgromadzonych do udziału w wirtualnej podróży po Europie i 5 regionach EnercitEE – Saksonii, Smalandii, Emilii-Romanii, Haute-Savoie i Dolnym Śląsku – przedstawiając wprowadzenie dyrektyw UE w sprawie energii do obszarów polityki regionalnej i praktyk oraz podając przykłady praktycznego ich wdrożenia.

Wszyscy partnerzy doszli do wniosku, że konferencja podsumowująca była udanym przedsięwzięciem oraz wyrazili nadzieję, że przedstawione rezultaty znajdą zastosowanie w wielu innych regionach Europy.

Więcej informacji o konferencji podsumowującej i przedstawionych na niej prezentacjach pod po kliknięciu na ten odnośnik.

4 lata projektu EnercitEE – wnioski przedstawicieli regionów partnerskich EnercitEE

Wnioski przedstawicieli regionu Smalandii (Szwecja)

Współpraca z innymi regionami naprawdę poszerza perspektywy. W Szwecji występuje tendencja do zakładania, że stosowane tam rozwiązania i systemy są najlepsze. Dzięki projektowi EnercitEE dowiedzieliśmy się wiele na temat nowych rozwiązań i metod oraz mieliśmy okazję porównać stosowaną politykę. Na przykład, zdaliśmy sobie sprawę, że szwedzka ustawa o budownictwie jest bardzo mało efektywna w porównaniu do innych krajów; pojawiły się nawet wątpliwości, czy jest ona zgodna z dyrektywą budowlaną.
Kolejnym elementem uświadamiającym były dobrze opracowane projekty komunikacyjne realizowane w formie podprojektów EnercitEE. Wymiana informacji i doświadczeń w ramach podprojektów sprawiła, że poczyniliśmy ogromne postępy. Podprojekty były również skutecznym sposobem na zaangażowanie władz lokalnych w projekty UE, które zwykle okazują się dla nich trudne w realizacji. W ramach EnercitEE mogliśmy służyć im wsparciem.

Podręcznik Dobrych Praktyk stał się istotnym źródłem informacji i inspiracji dla regionu. Kolejnym ważnym narzędziem na szczeblu lokalnym jest podręcznik „Planowanie zmian klimatu”, który opracowano w ramach jednego z podprojektów. Podręcznik przedstawia strategie zarówno planowania łagodzenia zmian klimatycznych jak i przystosowania się do nich.
Bardzo interesujące okazały się informacje na temat sytuacji w różnych krajach. Zdajemy sobie sprawę ze znaczenia funduszy strukturalnych w wyrównywaniu różnic i zwiększaniu spójności UE w tym zakresie.

Przełamywanie schematów – korzyści ze współpracy międzyregionalnej w Saksonii

Czerpanie z doświadczeń innych regionów Europy i dzielenie się dostępną wiedzą zmotywowały Saksonię do uczestniczenia w programie INTERREG IVC. Ten trwający cztery lata projekt zapewnił niespotykaną możliwość prowadzenia intensywnych prac nad wybranym tematem. Ponadto, ponieważ EnercitEE przyjął postać miniprogramu, możliwe było utworzenie kilku podprojektów, które były poświęcone szczegółowym kwestiom związanym z efektywnością energetyczną i zmianami klimatycznymi, na przykład komunikacji w sprawie efektywności energetycznej, budynkom niskoenergetycznym, szkoleniom lub działaniom motywacyjnym.

Jeżeli chodzi o inne tematy, kwestia „budynków efektywnych energetycznie” wchodząca w zakres kompetencji Saksonii w ramach EnercitEE została pomyślnie rozwinięta, a zebrana wiedza praktyczna została przekazana innym regionom poprzez wymianę doświadczeń pomiędzy partnerami projektu oraz na poziomie poszczególnych podprojektów.
Wiele gmin Saksonii dzięki EnercitEE znalazło motywację do dalszych działań w zakresie efektywności energetycznej oraz do priorytetowego traktowania tego zagadnienia w swoich planach. Poniżej przedstawiono dane liczbowe, które wyrażają skalę wpływu projektu EnercitEE i licznych działań realizowanych w jego ramach na cały region Saksonii: 26 gmin i 3 powiaty ziemskie, 2 uniwersytety i Saksoński Urząd ds. Energii uczestniczyło bezpośrednio jako partnerzy jednego z podprojektów z udziałem regionu Saksonii lub jako podmioty biorące udział w szkoleniach itp. Ponad 1 660 osób wzięło udział w warsztatach; zorganizowano wydarzenia informacyjne, seminaria i wizyty studyjne oraz opracowano ponad 20 publikacji, wytycznych i materiałów szkoleniowych.

Działania i ich rezultaty, które okazały się skuteczne w ramach EnercitEE, uwzględniono w planie działań wspólnego saksońskiego Programu ds. Energii i Klimatu lub strategiach realizowanych przez poszczególne gminy. Ponadto niektóre z nich zostaną rozpatrzone przy tworzeniu ram dla nowego okresu finansowania z Funduszy Europejskich 2014-2020. Sukces projektu EnercitEE w Saksonii wykracza poza czas jego trwania – wiele inicjatyw, które zapoczątkowano jako podprojekty, będzie kontynuowanych i rozwijanych, to długofalowy rezultat tego wartościowego i owocnego projektu!

Wnioski dotyczące Dolnego Śląska:

Kiedy kilka lat temu region Dolnego Śląska został zaproszony do udziału we wspólnej realizacji programu INTERREG IVC dotyczącego efektywności energetycznej, pojawiło się wiele trudności i niewiadomych. W tamtym okresie miniprogramy stanowiły nowość, a gminy Dolnego Śląska podchodziły do inicjatyw związanych z energią z rezerwą. Spodziewaliśmy się więc, że czeka nas wiele pracy.

Teraz, kiedy projekt dobiega końca, możemy zdecydowanie stwierdzić, że odnieśliśmy sukces. Udało nam się zaangażować polskie gminy do udziału w ośmiu różnych podprojektach, zapewniając im dofinansowanie i doradztwo przez cały okres ich realizacji, co umożliwiło osiągnięcie wymiernych i trwałych rezultatów. Zalecenia sformułowane w wyniku realizacji podprojektów lub zaproponowane przez zewnętrznych ekspertów biorących udział w seminariach w ramach projektu miały istotny wpływ na politykę regionalną i lokalną. Różnego rodzaju spotkania, np. posiedzenia grup roboczych, sympozja międzyregionalne, wizyty studyjne i szkolenia, pomogły w integracji uczestników, wymianie poglądów i zapoznaniu się z nowymi rozwiązaniami – kontakt bezpośredni okazał się w tym kontekście niezwykle przydatny. W ramach projektu powstały również liczne użyteczne publikacje, z których najważniejsze to Podręcznik Dobrych Praktyk i Końcowy Podręcznik (Handbook).
Jakość współpracy to odrębna kwestia. Im dłużej trwa dany projekt, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia niepowodzeń. Na szczęście w przypadku EnercitEE nie stwierdzono żadnych problemów tego rodzaju, ponieważ wszyscy partnerzy byli otwarci na współpracę i stale gotowi do pomocy. Było wiele okazji do dzielenia się wiedzą, dzięki czemu współpraca pozostała na wysokim poziomie. Niewątpliwie podjęte starania okazały się owocne. Uważamy, że EnercitEE wytycza strategię działania dla władz lokalnych Dolnego Śląska w zakresie efektywności energetycznej w ramach partnerstwa międzynarodowego z udziałem funduszy UE. Naszym zdaniem z pewnością będzie ono źródłem potencjalnych przedsięwzięć i inspiracji. Stanowi to według nas największe osiągnięcie władz regionu. Od niepewności, braku wiedzy i wątpliwości przeszliśmy do zrozumienia i zaangażowania. Z pewnością osiągnęliśmy wiele.

W jaki sposób Wspólny Sekretariat Techniczny w Lille odbiera Miniprogram Interreg IVC EnercitEE

Autorzy: Johanna Bähn (kierownik ds. finansowych) oraz Silke Brocks (kierownik projektu), Wspólny Sekretariat Techniczny INTERREG IVC

„Uczenie się poprzez wymianę doświadczeń – EnercitEE do INTERREG IVC”

Niniejsze ostateczne wydanie biuletynu EnercitEE to dla INTERREG IVC szansa, aby przyjrzeć się temu, co projekt ten wniósł do programu. Międzynarodowy program współpracy działa pod hasłem „Regiony Europy dzielące się rozwiązaniami”, którego najwyraźniejszym przejawem są takie projekty jak właśnie EnercitEE. Regiony o odmiennych podejściach do strategii energetycznych lecz stojące przed tym samym wyzwaniem osiągnięcia celów 20-20-20 wspólnie poszukiwały najlepiej dopasowanych reakcji.
Silke BrocksW projekcie INTERREG IVC takie współdziałanie nazywany „learning by sharing” („uczenie się poprzez wymianę doświadczeń”). Współpraca międzyregionalna jest jednym z najskuteczniejszych narzędzi dostępnych regionom w celu poprawy ich własnej polityki i jej instrumentów, bez potrzeby budowania wszystkiego od samego początku.
Mamy satysfakcję widząc, że rezultaty EnercitEE okazały się lepsze, niż to w niektórych aspektach początkowo zakładano: zidentyfikowano większą liczbę dobrych praktyk oraz większa liczba członków personelu poszerzyła swoją wiedzę w tym zakresie niż wcześniej planowano, natomiast w wyniku projektu powstało kilka działań pobocznych. Co więcej, z radością przyjęliśmy fakt, że przynajmniej pięć polityk regionalnych zostało usprawnionych. Przykładowo, Strategia Rozwoju Regionalnego Dolnego Śląska została poddana istotnej aktualizacji w roku 2012. Dzięki partnerom EnercitEE nowa strategia obejmuje propozycję ustanowienia regionalnej agencji energetycznej. Dla programu jest to wyraźny przykład korzyści płynących ze współpracy. Owe nadzwyczajne rezultaty byłyby niemożliwe do osiągnięcia bez niezwykle silnego zaangażowania partnerów regionalnych EnercitEE, którzy zmobilizowali 47 partnerów w ramach 11 podprojektów. Mogliśmy również osobiście poznać ogromny profesjonalizm oraz serdeczność i przyjacielskie relacje współpracujących partnerów podczas spotkań, w których mieliśmy okazję uczestniczyć.

Johanna BähnPartnerstwo EnercitEE było jednym z 204 finansowanych projektów współpracy międzyregionalnej – jest to doborowe towarzystwo, zważywszy na fakt, że w okresie 2007-2013 do programu wpłynęło ponad 1350 wniosków. Ogółem ponad 2350 organizacji publicznych uczestniczy w projektach współpracy dotyczących dziesięciu różnych obszarów tematycznych. Biorąc pod uwagę istnienie „masy krytycznej” projektów i partnerów zajmujących się podobnymi kwestiami, program postawił przed sobą cel polegający na wykorzystaniu dobrych praktyk zidentyfikowanych przez projekty przez niego finansowane. Działanie to skupia się na gromadzeniu, analizowaniu i rozpowszechnianiu wiedzy tematycznej uzyskanej z projektów zajmujących się tym samym zagadnieniem. Celem jest wykorzystanie uzyskanej w ten sposób wiedzy na korzyść władz lokalnych i regionalnych w Europie oraz wspierania twórców polityki w osiąganiu lepszych efektów na poziomie lokalnym, regionalnym i europejskim.
EnercitEE był jednym z 12 projektów zajmujących się dziedziną „Efektywności energetycznej”. Dobre praktyki zidentyfikowane przez partnerów EnercitEE oraz inne podmioty zostały poddane analizie specjalistycznej i porównawczej. Powstały po roku pierwszy raport – dostępny na stronie www.interreg4c.eu/capitalisation – przedstawia kompleksowy opis aktualnego stanu wiedzy na temat polityki w zakresie efektywności energetycznej w Europie. Podkreślono kilka spośród dobrych praktyk EnercitEE, które uznano za szczególnie korzystne dla innych regionów.

            < Download >                                   < Download >

Pragniemy podziękować wszystkim partnerom EnercitEE za te cenne rezultaty, a w szczególności za bardzo dobrą i przyjemną współpracę przez ostatnie 4 lata.

Rekomendacje dla gmin w zakresie udziału w projektach europejskich

Czy uważasz, że trudno jest wziąć udział w projektach UE? Czy Twoja gmina nie posiada środków, które pozwoliłyby na administrowanie projektami UE?
Być może rozwiązaniem jest wzięcie udziału w miniprogramie, Administracja jest bardzo prosta, a w procesie realizacji i sprawozdawczości wsparcia udziela partner regionalny. Taka możliwość powstała w ramach programu UE INTERREG IVC w obecnym okresie programowania.

EnercitEE obejmował 11 podprojektów miniprogramu, w ramach których władze i organizacje lokalne mogły współpracować i wymieniać się doświadczeniami oraz usprawniać zarówno lokalną, jak i regionalną politykę w zakresie efektywności energetycznej. Projekty skierowane były do obywateli lub do władz lokalnych.
W omawianym miniprogramie uczestniczyło ponad 20 partnerów lokalnych, organizacji pozarządowych, agencji i władz lokalnych z Niemiec, Francji, Polski, Włoch i Szwecji. Większość z nich nie miało żadnego doświadczenia w zakresie realizacji projektów UE, a uczestnictwo w dużym projekcie UE przyniosło im wiedzę i odwagę niezbędną do dalszych działań w ramach innych programów UE.

Dla niektórych z nich było to również swego rodzaju przebudzenie jeśli chodzi o tematykę łagodzenia zmian klimatu i przystosowania do nich. Doświadczenie pokazało, że nawet przy pewnej dozie początkowego oporu połączonego z niedowierzaniem, problem ten został w krótkim czasie zaakceptowany jako część najważniejszej misji polegającej na stałym podnoszeniu ogólnego standardu życia mieszkańców.
Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej oferują wyjątkową szansę realizacji pewnych działań w mniejszej skali. Państwa gmina nie musi poświęcać znaczących środków, ani opierać całej swojej przyszłości na niepewności związanej z rezultatem projektu. Zamiast tego, projekt stanowi formę wsparcia dla Państwa zwyczajowych czynności i „badania” nowych możliwości i schematów, które można następnie rozwinąć. Z tego względu, zaleca się, aby gminy brały aktywny udział w projektach europejskich. Wystarczy spojrzeć na 11 podprojektów EnercitEE i ich uczestników. Uzyskane przez nich doświadczenie i wiedza specjalistyczna nie zostaną zapomniane – to właśnie oni będą prowadzić przyszłe działania. Czy stać Państwa na to, aby pozostać w tyle?
Kto wie, jakie nowe koncepcje i ambicje mogą wyniknąć z projektu współpracy? Coś, czego być może nigdy nie planowano ani nie omawiano – kompletnie nowa wizja…

Partnerzy EnercitEE zdobyli wiedzę na temat zrównoważonej mobilności, produkcji energii odnawialnej i tradycyjnych zajęć w prowincji Rawenna

W lipcu 2013 r. delegacja partnerów projektu EnercitEE odwiedziła Region Emilia-Romania/Włochy, aby przyjrzeć się najlepszym praktykom stosowanym w prowincji Rawenna. Na początek delegacja odbyła podróż Mhybusem, innowacyjnym autobusem napędzanym mieszanką złożoną w 85% z metanu i w 15% z wodoru, która pozwala na poczynienie wyraźnych oszczędności w zakresie zużycia paliwa i ogranicza emisję CO2. Pojazd ten stanowi przedmiot projektu LIFE+ Mhybus, który obejmuje prowincję, ASTER, SOL S.p.A. oraz START Romagna. Celem projektu jest zwiększenie efektywności i ekologiczności komunikacji publicznej poprzez zastosowanie mieszanki wodoru i metanu w pojazdach. Autobus przejechał jak dotąd ponad 45 tys. km bez żadnych problemów technicznych, dowodząc, że wykorzystanie mieszanki wodoru i metanu jest wykonalne i obecnie bliskie jest ostatecznego zatwierdzenia pozwalającego na przejazdy z użyciem tego paliwa.

Mhybus zawiózł delegację na stację paliwową, gdzie uzupełnia się mieszankę wodoru i metanu, która została zaprojektowana i zbudowana na terenie fabryki wodoru SOL S.p.A. w Rawennie. Tutaj odbyło się zwiedzanie z przewodnikiem obiektów fabryki i jej funkcjonowania podkreślające efektywność procesów odbywających się w zakładzie. Delegacja przeniosła się następnie do laboratoriów badawczych Tozzi TRE, spółki zajmującej się produkcją energii ze źródeł odnawialnych: elektrowni wodnych, wiatrowych, słonecznych i biomasy. Laboratorium badawczo-rozwojowe w Mezzano pracuje nad usprawnieniami technologicznymi w zakresie wytwarzania energii odnawialnej oraz produkcji i technologii przechowywania wodoru. Delegacji zaprezentowano niektóre opracowane produkty: napędzany wodorem rower elektryczny i specjalne barwnikowe ogniwa fotowoltaiczne przepuszczające promienie słoneczne.

Na końcu delegacja odwiedziła Prato Pascolo, jedną z największych elektrowni fotowoltaicznych we Włoszech. Projekt ma na celu połączenie zrównoważonego wytwarzania energii z zawodem, który tradycyjnie wykonuje się na tym obszarze: elektrownia fotowoltaiczna o powierzchni 71 ha stanowi również pastwisko dla owiec. Elektrownia ta wytwarza 42 mln kWh energii rocznie, która zasila główną sieć energetyczną. Taka ilość zaspokaja zapotrzebowanie na energię ponad 10 tys. rodzin. Gdyby taką samą ilość energii wyprodukowano poprzez spalanie paliw kopanych, doszłoby do emisji 23 tys. ton CO2.

Owce przyczyniają się do utrzymania łąki pod panelami, a panele tworzą duże obszary cienia dla zwierząt. Poza hodowlą owiec, na miejscu produkuje się też ser w oparciu o tradycyjne przepisy – zarówno hodowla, jak i ręczna produkcja sera spełniają kryteria rolnictwa ekologicznego. Na koniec krótkiego zwiedzania najlepszych praktyk regionu Emilia-Romania w Rawennie, partnerzy EnercitEE wzięli udział w małej degustacji różnych rodzajów sera produkowanych i sprzedawanych na miejscu.

Materiały promocyjne EnercitEE

Materiały promocyjne EnercitEE


Siódmy biuletyn EnercitEE dostępny jest również w następujących wersjach językowych:

 
Dokumenty do pobrania

print print top top